Towards a Politics of Communion

Catholic Social Teaching in Dark Times

Catholic Social Teaching in Dark Times

De onderti­tel van Anna Rowlands boek Towards a Politics of Communion trok mijn aan­dacht toen ik vorig jaar bij toeval een aan­kon­di­ging op Twitter aantrof. Het was zo’n blink of the eye waarin je je realiseert dat je als het ware een engel gezien hebt. Het was vooral de toevoe­ging “Catholic Social Teaching in Dark Times”. Niet omdat voor ons de tijd ver­duis­terd is door de corona­pan­de­mie, klimaat­cri­sis, vluch­te­lingen­stro­men. We hebben in elke tijd zieners nodig die hun omge­ving verlichten. Maar ik moest on­mid­del­lijk denken aan het boek van de Joodse poli­tieke filosofe Hannah Arendt “Men in Dark Times” (1968), een bun­de­ling van artikelen die zij schreef over bij­zon­dere personen als Rosa Lu­xem­burg, Lessing, Karl Jaspers en Angelo Guiseppe Roncalli (Paus Johanes XXIII) die in his­to­rische situaties waarin zij leef­den een soort bakens waren. Op een bepaalde manier waren ze ondanks gene­ra­tieverschillen elkaars tijdgenoten waren.

Had Rowlands opzette­lijk deze ver­wij­zing naar Arendt gedaan? Toen ik twee weken later haar boek in han­den kreeg, werd mijn vermoe­den beves­tigd. Op twee manieren is er een ver­band. Rowlands noemt Arendt’s boek “Men in dark times” uit­druk­ke­lijk. En er is ook een inhou­de­lijk ver­band. Arendt blijkt voor Rowlands een ideale gespreks­part­ner te zijn. Zij verschillen ingrijpend van elkaar. De Open­ba­ring speelt in Arendts poli­tieke filo­so­fie per de­fi­ni­tie geen rol, terwijl zij voor Rowlands een grote bron van in­spi­ra­tie, kennis en wijs­heid is. Maar evenals Arendt neemt zij de his­to­rische wer­ke­lijk­heid zoals zij aan ons verschijnt door de tij­den, serieus. De Kerk is geen opzichter over een schatkist vol principes waar­on­der de Katho­lie­ke Sociale Leer (KSL), maar een “rather dynamic subject of history, wor­king out its own identity, calling, subjectivity in interaction with the shif­ting con­tours of work, exchange, political power and social identities in modern and now late modern societies”. Rowlands citeert één van de do­cu­menten van Vaticanum II, Dignitatis humanae, dat de KSL ziet als “born of the encounter of the Gospel message and of its demands (summarized in the supreme command­ment of love of God and neighbour in justice) with the problems emana­ting from the life of society”.

Beginnend bij Rerum novarum, sociale en­cy­cliek van paus Leo XIII, de eerste in de moderne tijd, 1891 via drie Brieven van paus Pius XI aan de voor­avond van de Wereld­oor­log II en aan de hand van vele andere ker­ke­lijke do­cu­menten tot aan de en­cy­clie­ken en andere gezag­heb­bende ge­schrif­ten van paus Fran­cis­cus laat Rowlands zien dat er een ont­wik­ke­ling is in de Katho­lie­ke Sociale Leer in heden en verle­den tot en met de oudste bronnen,  de Heilige Schrift en de Kerk­va­ders. Waar op het eerste gezicht sprake lijkt van tegen­stel­lingen, blijkt in veel gevallen dat verschillen van inzicht of formu­le­ring meestal terug te lei­den zijn tot ingrijpende ver­an­de­ringen in de poli­tieke en maat­schap­pe­lijke wereld.

Aan de hand van kern­waar­den als bezit, men­se­lijke waar­dig­heid, het gemeen­schap­pe­lijke goed, soli­da­ri­teit, sub­si­dia­ri­teit, ge­rech­tig­heid,  de voorrang van de armen, en de zorg voor de aarde als onze gemeen­schap­pe­lijke woning, laat Rowlands zien hoe door achtereen­volgende gene­ra­ties nieuwe ontdek­kingen wer­den gedaan, hoe sociale en poli­tieke ver­hou­dingen ver­an­der­den en hoe dit allemaal vroeg om telkens opnieuw door­dacht te wor­den, maar steeds vanuit het besef in een ge­za­men­lijke waarde­volle levende traditie te staan. Zij strijkt verschillen niet. Glad. Ze laat juist de span­ningen zien die door de gene­ra­ties heen ontston­den en zullen blijven ontstaan. Ze past ook geen ge­mak­ke­lijke dialec­tiek toe die de ge­schie­de­nis terug brengt tot autonome processen. Integen­deel. De uit­daging om in het licht van het Evan­ge­lie met sociale vraag­stukken klaar te komen vraagt om per­soon­lijke denk­kracht en moed, kortom besef van roe­ping en verant­woor­de­lijk­heid onder de lei­ding van de Heilige Geest.

Rowlands is erin geslaagd de een­heid en de veelzij­dig­heid van de KSL voor het voetlicht te brengen op een wijze die weten­schap­pe­lijk verant­woord is maar die ook in staat is de ene vonk na de andere over te laten springen. Ze is en­thou­siast over de KSL zon­der dat ze de metho­dische aanpak ver­waarloost. KSL een saaie aan­gele­gen­heid? Rowlands laat zien dat ze springlevend is en voor kerk en maat­schap­pij van grote bete­ke­nis is. Elke pastor of geïn­te­res­seerde die haar boek leest zal stof vin­den om zijn of haar preken of gesprekken inte­res­santer en rele­vanter te maken voor moderne mensen. Elke politicus die verlangt het Evan­ge­lie als bron voor zijn of haar visie en beleid aan te wen­den, zal weer zin krijgen om met de KSL aan de slag te gaan.  

Towards a politics of communion is de titel van het boek. Lijkt dat niet een poging om het onverenig­ba­re te verenigen? Poli­tiek als publieke­lijk men­se­lijk, ontoereikend spreken en han­de­len in een wereld waarin macht centraal staat, en Communion als ver­wij­zing naar het mysterie van God die zich verbon­den heeft aan mensen, het geheim van de kerk die dienst­baar wil zijn aan de mensen? Tijd en eeuwig­heid. Rowlands zoekt niet naar een bleek compromis, maar naar ver­zoe­ning doordat we weer leren te luis­te­ren naar elkaar en vooral naar de armen en de ontheem­den en de geschon­den aarde samen met de bronnen van ons  geloof. Een moe­dig boek, en vooral een boek dat de bur­ger weer moed geeft doordat het de actuali­teit en de ongelofe­lijke rijkdom van de KSL aan­toont en doorgeeft.